नेपालमा कुमारी देवी को परम्परा

नेपालमा कुमारी देवी को परम्परा एक अद्वितीय र प्राचीन सांस्कृतिक प्रथा हो, जसमा हिन्दू र बौद्ध धर्मका तत्वहरूको संयोजन पाइन्छ। यो परम्परा विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकाको नेवार समुदायसँग जोडिएको छ, जहाँ एउटी सानी बालिकालाई जीवित देवीको रूपमा पूजा गरिन्छ। कुमारीलाई तलेजु भवानी वा दुर्गाको अवतार मानिन्छ, जो शक्ति र पवित्रताको प्रतीक हो। यो परम्पराले धार्मिक विश्वास मात्र होइन, नेपालको सामाजिक संरचना र ऐतिहासिक विकासलाई पनि झल्काउँछ। तल यो परम्परासँग सम्बन्धित सबै महत्त्वपूर्ण बुँदाहरूको विस्तृत विवरण दिइएको छ, जसमा मूल लेखका तथ्यहरू संरक्षित छन् र छुटेका पक्षहरू पनि समावेश गरिएका छन्।

कुमारीको उत्पत्ति र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

कुमारी परम्पराको सुरुवात मल्ल वंश (१२औँ देखि १८औँ शताब्दी) को समयमा भएको मानिन्छ। एउटा किंवदन्तीअनुसार, मल्ल राजा जय प्रकाश मल्ल र देवी तलेजुबीच एउटा घटना भएको थियो। भनिन्छ, देवी तलेजु राजासँग पासा खेल्न आउँथिन्, तर एक दिन राजाको मनमा गलत विचार आयो, जसले रिसाएर देवीले अब आफू केवल कन्या को रूपमा दर्शन दिने बताइन्। त्यसपछि यो परम्परा शुरू भयो कि एउटी सानी कन्यालाई कुमारीको रूपमा छानिन्छ। यो परम्परा शक्ति पूजा र तान्त्रिक परम्पराबाट प्रभावित भएको पनि मानिन्छ। केही विद्वानहरूको मत छ कि यो प्रथा प्राचीन शाक्त परम्पराबाट प्रेरित छ, जसले नारी शक्तिलाई सर्वोच्च ठान्छ।

कुमारीको छनोट

कुमारीको छनोट एउटा जटिल र कठोर प्रक्रियाबाट हुन्छ। यसका लागि निम्न मापदण्डहरू पालना गरिन्छ:

1. उमेर र शारीरिक विशेषताहरू

 कुमारी सामान्यतया ३ देखि ७ वर्षको उमेरकी कन्या हुन्छिन्, जसको शरीरमा कुनै चोटपटक वा दोष हुनुहुँदैन। उनलाई ३२ शारीरिक गुणहरू (लक्षणहरू) को जाँचबाट गुज्रनुपर्छ, जस्तै "हाँसको जस्तो सुन्दर घाँटी", "सिंहको जस्तो छाती", "कोमल र सफा छाला", र "गहिरो कालो आँखा"।

2. जात : कुमारी सधैँ नेवार समुदायको बौद्ध शाक्य वा वज्राचार्य परिवारबाट छानिन्छिन्, जो सुनार वा पुजारी वर्गसँग सम्बन्धित हुन्छन्। यो नेवार समुदायको बौद्ध-हिन्दू संकर संस्कृतिको प्रमाण हो।

3.ज्योतिषीय अनुकूलता : कन्याको जन्मकुण्डली जाँच गरिन्छ ताकि उनी राजपरिवार र देशका लागि शुभ होउन्। उनको कुण्डलीमा मंगल र शनि जस्ता ग्रहहरूको प्रभाव कम हुनुपर्छ।

4. नन्हा परीक्षा : छनोट को अन्तिम परीक्षामा कन्यालाई डरलाग्दो परिस्थितिबाट गुज्रनुपर्छ। उनले अँध्यारो कोठामा नकाब लगाएका नर्तकहरू, बलिका जनावरका टाउकाहरू र ठूलो आवाजबीच नन्हा (कालरात्रि) मा नडराई बस्नुपर्छ। यो साहस, शान्ति र अलौकिक शक्तिको प्रमाण मानिन्छ।

 कुमारी को जीवन

एकपटक छानिएपछि, कुमारीलाई काठमाडौंको कुमारी घर (कुमारी बहाल) मा स्थापित गरिन्छ। उनको जीवन सामान्य बालबालिकाभन्दा धेरै फरक हुन्छ:

-देवीको रूपमा जीवन : उनलाई रातो वस्त्र, सुनका गहनाहरू र निधारमा विशेष तिलक (अग्नि चक्र वा तेस्रो आँखा) ले सजाइन्छ। उनको हरेक कदम पवित्र मानिन्छ, र उनको उपस्थितिलाई शक्तिको स्रोत ठानिन्छ।

- सीमित स्वतन्त्रता : कुमारी लाई घरबाहिर कमै निस्कन दिइन्छ, विशेष पर्वहरू जस्तै इन्द्रजात्रा बाहेक। उनको खुट्टाले जमिन छुनुहुँदैन, र उनलाई डोलीमा बोकेर लैजान्छन्, किनभने उनको जमिनसँग सम्पर्कले पवित्रता कम हुन्छ भन्ने मान्यता छ।

शिक्षा र परिवार : उनलाई औपचारिक शिक्षा दिइँदैन, यद्यपि केही आधुनिक अवस्थामा पूर्व कुमारहरूले घरमा आधारभूत पढाइ भएको बताएका छन्। परिवारसँग उनको सम्पर्क सीमित हुन्छ, तर परिवारका सदस्यहरू उनलाई भेट्न सक्छन्।

सेवा अवधि : कुमारी त्यतिबेलासम्म यो भूमिकामा रहन्छिन्, जबसम्म उनलाई पहिलो महिनावारी हुँदैन वा कुनै रक्तस्राव (जस्तै चोट लागेर) हुँदैन, किनभने यो मानिन्छ कि यसले उनको पवित्रता समाप्त गर्छ। त्यसपछि नयाँ कुमारी छानिन्छ, र पूर्व कुमारी सामान्य जीवनमा फर्किन्छिन्।

 कुमारी को पूजा र महत्त्व

कुमारी लाई शक्ति र सुरक्षाकी देवी मानिन्छ। मानिसहरू उनबाट आशीर्वाद लिन आउँछन्, विशेष गरी इन्द्रजात्रा पर्वमा, जब उनी जनतालाई दर्शन दिन्छिन् र निधारमा टीका लगाउँछिन्। नेपालका राजाले पनि परम्परागत रूपमा उनबाट आशीर्वाद लिन्थे, किनभने यो मानिन्थ्यो कि कुमारीको स्वीकृतिबाटै उनको शासन वैध हुन्छ। सन् २००८ मा राजतन्त्र समाप्त भएपछि, अहिले राष्ट्रपतिले यो परम्परा निभाउँछन्। कुमारीको आशीर्वाद समृद्धि र सुरक्षाको प्रतीक मानिन्छ। केही मान्यतामा भनिन्छ कि उनको व्यवहार—जस्तै रुनु वा बेचैनी—लाई भविष्यको संकेतको रूपमा हेरिन्छ, तर यो औपचारिक भविष्यवाणी होइन।

विपदहरूसँग सम्बन्धको दाबी

केही यूट्यूब च्यानलहरू र आधुनिक व्याख्याहरूमा कुमारीलाई नेपालमा हुने विपदहरू (जस्तै सन् २०१५ को भूकम्प) को सन्देश दिने देवीको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। उदाहरणका लागि, दाबी गरिन्छ कि कुमारी घर भूकम्पमा सुरक्षित रहनु उनको दैवी शक्तिको प्रमाण हो। तर, परम्परागत ग्रन्थहरू वा ऐतिहासिक प्रमाणहरूमा कुमारीलाई विपदको सूचकको रूपमा वर्णन गरिएको छैन। यो सम्भव छ कि यो व्याख्या सनसनी फैलाउने उद्देश्यले हो। केही घटनाहरू, जस्तै सन् २००१ मा चनिरा वज्राचार्यको रुनु र त्यसपछिको शाही हत्याकाण्ड, पछि संकेतको रूपमा जोडिएको थियो, तर यो पहिलेदेखिको घोषणा थिएन। कुमारी घरको बलियो संरचना (काठ र इँटाको चौकोणीय ढाँचा) पनि भूकम्पमा सुरक्षित रहनुको कारण हुन सक्छ, न कि केवल अलौकिक शक्ति। विद्वानहरू र पुजारीहरू भन्छन् कि कुमारीको उद्देश्य आशीर्वाद र शान्ति दिनु हो, विपदको चेतावनी दिनु होइन।

 आधुनिक सन्दर्भमा विवाद र चुनौतीहरू

हालका वर्षहरूमा कुमारी परम्परामाथि धेरै प्रश्न उठेका छन्:

-

बाल अधिकार : मानवअधिकार संगठनहरू, जस्तै यूएन कमिटी अन द राइट्स अफ द चाइल्ड, भन्छन् कि यो प्रथाले बाल अधिकारको उल्लंघन गर्छ, किनभने कुमारीलाई सामान्य बाल्यकाल, शिक्षा र स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गरिन्छ।

सामाजिक समायोजन : कुमारी को पदबाट हटेपछि धेरै पूर्व कुमारीहरू (जस्तै रश्मिला शाक्य) लाई सामान्य जीवनमा समायोजन गर्न कठिन हुन्छ। केही भन्छन् कि मानिसहरू उनीहरूसँग विवाह गर्न हिच्किचाउँछन्, किनभने उनीहरूलाई "पूर्व देवी" मानिन्छ, यद्यपि सरकारले अहिले उनीहरूलाई पेन्सन दिन्छ।

परम्परा बनाम आधुनिकता: केहीले यसलाई सांस्कृतिक सम्पदा ठान्छन्, भने केहीले पुरातन र अप्रासंगिक मान्छन्। सन् २००७ मा नेपालको सर्वोच्च अदालतले यो परम्पराको जाँच गर्‍यो र यसलाई जारी राख्न अनुमति दियो, तर राम्रो हेरचाह र शिक्षाको सिफारिस गर्‍यो।

 निष्कर्ष

कुमारी देवीको परम्परा नेपालको समृद्ध सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानको अभिन्न अंग हो। यो नेवार समुदायको आस्थालाई मात्र झल्काउँदैन, इतिहास, परम्परा र विश्वासबीच सन्तुलनको उदाहरण पनि प्रस्तुत गर्छ। विपदहरूसँग सम्बन्ध जस्ता दाबीहरू आधुनिक व्याख्या हुन सक्छन्, जुन मूल परम्परासँग मेल खाँदैनन्। तथापि, आधुनिक युगमा यसका मानवीय पक्षहरूमा विचार गर्न आवश्यक भएको छ। यो परम्पराले हामीलाई हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदालाई कसरी संरक्षण गर्ने र व्यक्तिगत स्वतन्त्रता तथा अधिकारको सम्मान कसरी गर्ने भन्ने सोच्न बाध्य बनाउँछ। यो एक जीवन्त परम्परा हो, जो आज पनि नेपालको आत्मामा बसेको छ।